ابتدایی ترین دست ساخته های ایرانیان باستان، زمانی تولید شدند که ایرانیان آموختند با آمیختن آب و خاک برای خود ظروف گلین بسازند و با ریسیدن پشم گوسفند و موی بُز، نخ تولید کنند و با در هم تنیدن آنها، بافته هایی به عنوان سرپناه و زیرانداز ببافند تا هم نیازهای اولیه خود را تامین کنند و هم از گزند گرما و سرما در امان بمانند. با افزایش جمعیت، تولید صنایع دستی به مرور فزونی یافت و کم کم پیشه و حرفه بسیاری از مردم جوامع بدل گشت. رفته رفته، دیگر مصنوعات دست ساز تولید شدند و استادکاران، ذوق و هنر خود را در آن آمیختند و آثاری تولید کردند که آمیزه ای از هنر و صنعت بود؛ چنانکه هم جنبه کاربردی در زندگی مردم داشت و هم ارزش هنری. اما با تغییر سبک زندگی مردم و صنعتی شدن جوامع، مردم دیگر به خرید صنایع دستی اقبالی نشان نمی دادند به طوریکه بسیاری از رشته های صنایع دستی همانند صنایع دستی اصفهان به تدریج یا کم رونق و یا منسوخ شدند. ولی، هنرمندان و استادکارانی بودند که با همه سختی ها، این هنر برجا مانده از گذشتگانشان را با همه تنگناهای مادی، صیانت کردند تا چراغ کم فروغ آن خاموش نشود و آن را به نسل های پس از خود نیز یاد دادند تا میراث دار فرهنگ و هنر مردم ایران باشند. با گذشت زمان اما مردم به ارزش های متنوع صنایع دستی پی بردند و از آنها استقبال کردند و به همین دلیل برخی رشته های صنایع دستی رونق و شهرت دوباره خود را بازیافتند.
ایران طلایه دار نیمی از صنایع دستی دنیا
از ۶۰۲ رشته صنایع دستی شناسایی شده در دنیا حدود نیمی از آن یعنی ۲۹۹ رشته، متعلق به ایران است؛ با این حال اما به این ظرفیت و داشته غنی بسیار بزرگ برای گره گشایی از مسائل اقتصادی کشور به ویژه اشتغال به خوبی استفاده نشده است؛ در حالیکه حوزه صنایع دستی به دلیل نیاز کم به سرمایه گذاری برای ایجاد اشتغال نسبت به خیلی دیگر از بخش ها و همچنین ارزش افزوده بالا، مورد توجه بسیاری از کشورها همچون چین و هند قرار گرفته است و مسوولان این کشورها توانسته اند به خوبی از این ظرفیت برای اشتغالزایی بهره بگیرند. به طور مثال، کشور چین بیش از یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر و همچنین کشور هند بیش از یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون نفر جمعیت دارد اما بر اساس گزارش های اعلام شده، در کشور چین ۴۰۰ میلیون نفر معادل حدود ۲۹ درصد جمعیت آن کشور و در کشور هند، ۱۰۰ میلیون نفر برابر با حدود ۷٫۴ درصد جمعیت آن کشور در حوزه صنایع دستی مشغول به کار هستند اما در کشورمان با حدود ۸۰ میلیون نفر، برآورد می شود حدود ۴۰۰ هزار نفر معادل نیم درصد جمعیت کل کشور به طور مستقیم در این حوزه مشغول به کار باشند. در بین استان های کشور، اصفهان با ۱۹۶ رشته فعال صنایع دستی، بیشترین رشته های صنایع دستی را دارد ولی بر اساس ارزیابی های انجام شده، در حال حاضر حداقل حدود ۴۵ هزار نفر در این حوزه به طور مستقیم مشغول به کار هستند که این شمار معادل۱٫۱۲۵ درصد جمعیت ۴ میلیونی این استان را تشکیل می دهد! اما اینکه چرا و چگونه دیگر کشورهای جهان بر خلاف ما توانسته اند در حوزه صنایع دستی موفق عمل کنند و بخش قابل توجهی از اشتغال مورد نیاز خود را از طریق رونق صنایع دستی تامین کنند جای سوال و بررسی دارد.
عدم شناخت بازارها
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یکی از علل آن را عدم شناخت سلیقه ها و علاقه بازارهای هدف اعلام کرد و گفت: کشوری مثل چین نیازهای بازار هدف را نه تنها در حوزه صنایع دستی بلکه در تمامی حوزه های تولیدی خود در نظر گرفته است؛ به طوریکه از ۳۰ – ۲۰ سال پیش نماینده هایی را برای بازاریابی تولیدات خود به کشورهای مختلف دنیا گسیل کرده تا سلیقه و علاقه مردم دنیا را ارزیابی کنند و مطابق با سلیقه و علاقه آنها، کالا تولید کند و به همین دلیل امروز به یک قدرت اقتصادی تبدیل شده است و اگر ما فقط از بازارهای هدف شناخت داشته باشیم به طور قطع همه مردم دنیا علاقه دارند صنایع دستی ما را بخرند چون به اذعان تمامی مردم دنیا، هیچ صنایع دستی به کیفیت صنایع دستی ایران در دنیا وجود ندارد. جعفر جعفر صالحی افزود: اگر ما فقط از بازارهای هدف شناخت داشته باشیم به طور قطع صنایع دستی ما را در دنیا خریدار دارد و چنانچه نگاهمان در تولید و بازاریابی کاملا سنتی باشد این مشکلات وجود خواهد داشت؛ خوشبختانه شماری از جوانان هنرمند ما به این باور رسیده اند که باید بازارهای هدف را بشناسند و امروز آنها بر بازارهای هدف صنایع دستی شناخت و اشرافیت پیدا کرده اند اما در ابتدای راه هستیم. رئیس اتحادیه صنف صنایع دستی اصفهان نیز، ثبات قیمت مواد اولیه را یکی دیگر از عوامل پیشتازی دیگر کشورها در حوزه صنایع دستی اعلام کرد و گفت: قیمت مواد اولیه در کشورهایی همچون چین و ترکیه ثابت است؛ به طور مثال قیمت مواد اولیه در کشور چین و ترکیه از ۱۰ سال پیش تاکنون تغییر نکرده است. عباس شیردل افزود: در تجارت (بیزینس در بیزینس) باید قراردادهای طولانی مدت و پایداری امضاء شود اما وقتی قیمت ارز مدام تغییر می کند و دچار نوسان است، براستی می توان چنین قراردادهایی را با کشورها امضاء کنیم؟ او ادامه داد: مشکل اصلی و اساسی تمامی هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی عدم ثبات قیمت ارز است و در واقع ما نمی توانیم قراردادهای پایداری با هیچ کشوری و یا سازمانی امضاء کنیم؛ به دلیل عدم ثبات قیمت ارز، هر روز قیمت مواد اولیه ما تغییر می کند و با این روند آینده خوبی را برای صنایع دستی نمی بینم. رئیس اتحادیه صنف صنایع دستی اصفهان گفت: تا اواخر پارسال قیمت هر کیلو مس نورد شده تولید داخل کشور حدود ۳۰ هزار تومان بود ولی به دلیل نوسانات قیمت ارز به کیلویی ۷۵ هزار تومان افزایش یافته است و این یک فاجعه برای صنایع دستی محسوب می شود و به دلیل این افزایش قیمت مس و برنج بسیاری از کارگاه های صنایع دستی ما تعطیل شده و بسیاری دیگری هم در حال تعطیل شدن است.
تولید صادرات محور
بر اساس مطالعات انجام شده، تولید صنایع دستی کشورهای چین و هندوستان از حدود ۳۰ تا ۴۰ سال پیش ترقی کرده و صادرات محور بودن یکی از عوامل رشد تولید صنایع دستی این کشورها بوده است. به اعتقاد کارشناسان صنایع دستی و دست اندرکاران این حوزه، صنایع دستی کشورمان زمانی در عرصه بینالمللی موفق خواهد بود که هنرمندان و فعالان این عرصه با بازارهای دنیا آشنا شوند و ذائقه و نیاز مردم جهان را بشناسند. معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این باره به مهر گفته است: بسته بندی شکیل برای عرضه صنایع دستی و همچنین وجود بنگاههای غیر دولتی صادراتی در کشور از نیازهای حوزه صنایع دستی است و باید به این نکته توجه داشته باشیم که در دنیای امروز مطابق با سفارش مشتری کالا تولید می کنند و ما نیز باید به همین سمت و سو حرکت کنیم و در تولید صنایع دستی در بازار رقابتی امروز باید تعقل را به جای تعصب بی مورد جایگزین کنیم.
همراهنبـودن قانـون گذاران
فعــــالان عـــرصـه صنایع دستی کشورمان برغم اینکه تلاش می کنند تا این میراث فرهنگی را حفظ کنند و تولیدات آنها برای صادرات مطابق با خواسته مشتریان باشد اما قوانین دست و پاگیر مانع رونق تولید و نیز مانع صادرات دست ساخته های آنها از کشور شده است و باعث شده است تا همه فعالیت آنها برای صادرات ابتر بماند و از ادامه راه مایوس شوند. رئیس اتحادیه صنف صنایع دستی اصفهان در این باره گفت: محدودیت برای صادرات مصنوعات نقره یکی دیگر از مشکلات حوزه صنایع دستی است به طوریکه یک نفر می تواند بین ۳ تا ۵ کیلوگرم مصنوعات نقره همراه با بار مسافر از کشورمان خارج کند و این درد جامعه ما و یک آسیب است و با چنین وضعیتی هنرمندان ما چه کاری میتواند بکنند! شیردل افزود: در گذشته ۲۰۰۰ واحد صنفی تولید مصنوعات نقره در اصفهان وجود داشت ولی الان بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ واحد فعال وجود دارد و بقیه آنها به دلایل مشکلاتی همچون محدودیت صادارتی به کشورهای ترکیه و چین رفتهاند و دهها شرکت ایرانی تولید مصنوعات نقره در کشور ترکیه فعالیت میکند زیرا مسئولان کشور ترکیه امکانات لازم را در اختیار هنرمندان قرار می دهند تا دغدغه تولید و محدودیتهای صادراتی نداشته باشند. او گفت: کشورهای چین، هند و پاکستان قوانینشان را برای رونق دستی اصلاح کرده اند به طوریکه کمترین تعرفه گمرکی، حقوق گمرکی و حتی مالیات برای واردات مواد اولیه نمی گیرند تا مواد اولیه ارزان قیمت به دست مصرف کننده برسد. او، اصلاح و به روز شدن قوانین برای رونق تولید صنایع دستی را ضروری دانست و افزود: ما از مسئولان فقط انتظار داریم قوانینی را که در ۷۰ـ۶۰سال گذشته وضع شده است، اصلاح و به روز کنند. شیردل با اشاره به برخی از این قوانین دست و پا گیر، گفت: میزان مصرف نقره اصفهان به عنوان مواد اولیه برای تولید صنایع دستی ۱۰ تن در هفته است اما همه این ۱۰تن نقره خام به صورت قاچاق وارد میشود در حالیکه دولت باید تعرفه ورود نقره را به کشور اصلاح کند و اجازه ندهد فقط عدهای وارد کننده نقره به کشور شوند. وی با بیان اینکه کشور چین با استفاده از اقتصاد آزاد ایــــن مساله را حل کرده است و اجازه میدهد بدون هیـچ بروکراسـی اداری نقره خام وارد کشورش شود و پس از اینکه نقره در کارگاه ها به مصنوعات تبدیل شد، آنرا با یک ارزش افزوده بسیار بالایی و بدون هیچ محدودیتی صادر میکند ولی در کشورمان اینگونه نیست و من به عنوان رئیس اتحادیه صنایع دستی مجبورم نقره را به عنوان مواد اولیه برای تولید صنایع دستی به صورت قاچاق بخرم.
افزایش هزینه های تولید
در حال حاضر ۹۵ درصد کارگاههای تولید صنایع دستی اصفهان را کارگاههای کوچک تشکیل میدهد و مصرف مس و برنج و دیگر مواد اولیه آنها نیز اندک است اما مسئولان سازمان صنعت، معدن و تجارت در اقدامی اشتباه و عجولانه تصمیم گرفتهاند که مس و برنج را با تناژ بالا در بورس کالا عرضه کنند در صورتیکه کارگاههای کوچک تولیدی صنایع دستی ما توان خرید مس و برنج به عنوان مواد اولیه با تناژ بالا را ندارند. این مطلب را رئیس اتحادیه صنایع دستی اصفهان گفت و افزود: عدهای مس و برنج را از بورس با تناژ بالا میخرند و سپس آنرا در بازار عرضه میکنند و به همین دلیل هنرمندان صنایع دستی مس و یا برنج را با ۳ تا ۴ واسطه میخرند؛ بنابراین هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی ۳ بار باید ۹ درصد مالیات ارزش افزوده و ۳ بار سود به فروشندگان مس یا برنج بدهد و این مساله هزینه تولید و قیمت تمام شده صنایع دستی را افزایش میدهد. شیردل ادامه داد: قیمت مس یا برنجی که کارگاههای کوچک ما به عنوان مواد اولیه میخرند از قیمت جهانی گران تر است در صورتی که اگر بخواهند مس مورد نیاز خود را با ارز آزاد وارد کنند ارزانتر از مس تولیدی کشورمان است در حالی که کشور ترکیه مس را با تناژهای بسیار بالا و ارزان در اختیار هنرمندان صنایع دستی خود قرار میدهد و به همین دلیل ترکیه رقیب ما شده و صنعت مس، نقره و طلا را در انحصار خودش قرار داده است. البته فریدون اللهیاری مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در این باره گفت: هنرمندان صنایع دستی به عنوان بخش خصوصی با تشکیل شرکـتهـای تعاونی قــــدرتمند مــی تـوانند مـواد اولیه مورد نیاز خود را با کمترین قیمت تهیه کنند.
بیمه هنرمندان صنایع دستی
نایب رئیس اتحادیه صنایع دستی اصفهان نیز به تسنیم گفته است: یکی از دغدغه های مهم هنرمندان صنایع دستی بیمه و ارائه تسهیلات ارزان قیمت است. مجدالدین تاج افزود: بیمه هنرمندان صنایع دستی مستقیما زیر نظر سازمان میراث فرهنگی است و تا سال ۹۳ بیمه هنرمندان پرداخت میشد اما متاسفانه به دلیل مسائل اقتصادی و عدم تامین بودجه، چند سالی است که بیمه هنرمندان قطع شده است. او گفت: این مساله دغدغه زیادی را برای هنرمندان صنایع دستی ایجاد کرده و تنها حمایتی که دولت می تواند از این هنرمندان انجام دهد بحث بیمه است اما اکنون از نظر بودجه ای، بیمه هنرمندان با مشکل روبرو شده است و دولت به سازمان تامین اجتماعی بدهکار است و ۴ سال است که بیمه هنرمندان قطع و هیچ هنرمند دیگری هم بیمه نشده است. نایب رئیس اتحادیه صنایع دستی اصفهان گفت: حمایت از تولید داخلی یک موضوع دوطرفه است که اول از همه باید هزینه های تولید کاهش پیدا کند که بخشی از آن در اختیار دولت است و باید تسهیلاتی را در این زمینه ارائه کند و اداره کل امور مالیاتی، قانون معافیت هنرمندان از پرداخت مالیات را اجرا کند زیرا اکنون متاسفانه به صورت شخصی با این مورد برخورد می شود. تاج افزود: اگر هزینه تولید کاهش پیدا کند، قطعا شاهد تحقق شعار حمایت از تولید داخلی می شویم و از طرف دیگر هنرمندان هم باید کار باکیفیت و درجه یک ارائه کنند. رئیس دانشکده صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان نیز به ایرنا گفته است: موازی کاری نهادها و دستگاه های مختلف از موانع و مشکلات صنایع دستی کشور است. میثم براری افزود: صنایع دستی مانند آب زاینده رود مورد غفلت، قرار گرفته و نبود یک مرجع اصلی تصمیم گیر و فراگـیر از موانع تحول در بخش صنایع دستی است، به همین دلیل بسیار دیده شده که مجموعه هایی مانند سازمان میراث فرهنگی، دانشگاه ها، شهرداری و اتحـادیه هـا منـفرادنـه تصمیماتـی اتـخاذ مـی کنند کـه در کـل بـرای مجموعـه صنایع دستی سود بخش نیست. وی، نگاه ماندگار و بلند مدت به جای چاره اندیشی روزانه و روزمرگی را به عنوان راهکاری برای حل مشکلات صنایع دستی بویژه در بخش سیاست گذاری و تصمیم سازی ارزیابی کرد. عضو هیأت علمی دانشکده صنایع دستی اصفهان همچنین، عدم برنامه ریزی دقیق را از دیگر موانع رشد بخش صنایع دستی دانست و تاکید کرد: آینده نگری و اتکا به دانش و مهارت فعالان عرصه دستی باید در برنامه ریزی مدیران جای خود را بیش از گذشته باز کند. به گفته رئیس دانشکده صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان، تولید انبوه و کسب بازارهای جهانی نیازمند حمایت های جدی دولت نیز هست، زیرا ارتباط موثر با سایر کشورها و ایجاد بازارهای جدید از وظایف دستگاه های متولی و حاکمیتی به شمار می رود. بر اساس گزارش های اعلام شده، ایران در حالی سی و نهمین صادرکننده صنایع دستی جهان بوده که سومین تولیدکننده صنایع دستی دنیا است و این مساله نشان می دهد کشورمان هنوز نتوانسته از این ظرفیت ارزشمند به خوبی استفاده کند. با بررسی موانع تولید و صادرات صنایع دستی کشورمان مشخص شد بخشی از این مشکلات به قوانین موجود، برخوردهای سلیقه ای و شخصی، ارائه ندادن تسهیلات برای کاهش هزینه های تولید، آشنا نبودن با بازارهای هدف و همچنین دیدگاه های سنتی در بازاریابی ارتباط دارد. براستی آیا نباید قانونگذاران و دستگاه های اجرایی با اصلاح قوانین و اجرای درست آن، موانع تولید و صادرات صنایع دستی را رفع کنند و هنرمندان این عرصه نیز دیدگاه های خود را در بازاریابی تغییر دهند تا با رهایی رنج هایی که بر این گنج چمبره زده است، علاوه بر رونق دوباره رشته های صنایع دستی کشورمان و افزایش صادرات آن، زمینه اشتغال بسیاری از جوانان جویای کار نیز فراهم شود؟ نباید فراموش کنیم که صنایع دستی، ملی ترین صنعت ما محسوب می شود و گره گشای بخش مهمی از اقتصاد ما به خصوص اشتغال در گرو توجه به حوزه صنایع دستی است و بی توجهی به آن، ثمره ای جز فرصت سوزی و حسرت نخواهد داشت؛ کما اینکه دیگر کشورها از کشورمان که مهد صنایع دستی قلمداد می شود جلو زده اند و ما همچنان در ابتدای راه هستیم و افسوس می خوریم و متاثر می شویم که چرا کشورهایی همچون چین و هند توانسته اند از این ظرفیت برای اشتغالزایی به خوبی بهره بگیرند ولی کشورمان با داشتن حدود نیمی از رشته صنایع دستی جهان و تنوع آن، سهم ناچیزی در ایجاد اشتغال داشته است.
انواع صنایع دستی اصفهان
در خاتمه نگاهی به مهمترین صنایع دستی اصفهان می اندازیم:
- خاتمکاری:یکی از صنایع دستی اصفهان خاتم کاری است. قدمت این هنر هم به دوران صفوی بر می گردد، در آن زمان کاخ ها، میز و صندلی ها، رحل قران ها خاتم کاری شده بودند.
- میناکاری: میناکاری هنر تزیین فلزات با مواد رنگین مات یا شفاف با مدد گرفتن از آتش است. این هنر شامل فعل و انفعالات پیچیده شیمیایی است و یک هنر آزمایشگاهی محسوب می شود و در حقیقت اشیایی را شامل می شود که از ترکیب اکسید فلزات با برخی نمک ها در اثر حرارت تزیین یافته است.
- گچبری: هنر گچبری یکی از هنرهای وابسته به معماری است که در هر منطقه و هر دوره زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشته است.
- گره چینی: گرِهچینی یکی از شاخههای هنر معماری و کاشی کاری سنتی است که اساتید این هنر از کنار هم چیدن آلات و لغات مختلف بر اساس طرح مدنظر خود با استفاده از کاشی، آجر یا سایر مواد نقشهای هندسی تزئینی درست میکنند.
- قلمدان سازی: قلمدان، جعبه ای از جنس چوب، مقوا یا پاپیه ماشه است که برای نگهداری قلمهای مخصوص خوشنویسی و ابزار کتابت کاربرد دارد.
- معرق کاری: معرق کاری هنر ایجاد نقش بر روی چوب است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی و مصالح دیگر مثل فیبر، خاتم، فلز و صدف بر روی زمینهای از چوب یا رنگ پلی استر انجام می شود.
- مسگری: مسگری یکی از صنایع دستی کهن ایران است. اشیا و ظروف مسی دست ساز از زمانهای دور در موزهها قابل مشاهده هستند. پیشینه مسگری در ایران حداقل به پنج هزار سال پیش میرسد.
- منبتکاری: واژه منبت به معنای کنده کاری خاص و همراه با خلل و فرج روی چوب است که سابقه ای دیرینه دارد، شاید بتوان آغاز تاریخ منبت کاری را از زمانی دانست که انسان نخستین بار، با ابزاری برنده چوبی را تراشیده است.
- سفالگری: سفال و سرامیک سازی یکی دیگر از صنایع دستی اصفهان است که در شهرهای نطنز و شهرضا رواج دارد. شهرضا از مراکز عمده سفال سازی ایران است و محصولات آن دارای خریداران بسیار است.
- قلمزنی: قلم زنی یکی از پر رونق ترین صنایع دستی اصفهان است. قلم زنی هنری است، که شاید از همان ابتدای زندگی بشر بوجود آمد. قلم زنی همان هنر حکاکی کردن روی سنگ (حجاری) بوده که طی مراحل مختلف در طول تاریخ، بر روی فلزهای گرانبها انتقال یافت.
- مینیاتور: مینیاتور به نوعی نقاشی گفته می شود که از دیرباز در کشورمان وجود داشته است. این نوع نقاشی می توانید به صورت تابلو های تزیینی به فروش برسد و یا در معماری برای آراستن دیوارها از آن استفاده می شود.
- قالی بافی: اصفهان در دوره ی حکومت صفویان یکی از مراکز عمده قالیبافی محسوب می شد و تعداد زیادی کارگاه در آن وجود داشت. مهم ترین تولیدات قالی بافی این کارگاه ها قالی زربفت بود که از صنایع دستی مشهور آن زمان به شمار می رفت
- زری و مخمل بافی: زرباف، زَربَفْت یا زَری بافی یکی از رشتههای صنایع دستی است که در نتیجه آن پارچه ای خاص تولید می شود. زرباف، پارچهای ظریف و گران بهاست که تار آن از ابریشم خالص و پودهای آن ابریشم رنگی است.
- قلمکاری: هنر سنتی قلمکاری به معنای تصویر کردن نقوش و طرح هایی بر روی پارچه ساده از جنس کتان و کرباس می باشد.
- فیروزه کوبی: فیروزه کوبی هنری است، که قدمت چندانی ندارد. فیروزه کوبی در مشهد انجام می شد ولی بعدها، حدود ۷۰ سال پیش توسط «یوسف حکیمان» به اصفهان آورده شد. امروزه اجناس فیروزه کوبی اصفهان شهرت بسیاری دارد
- ملیله سازی: ملیله سازی از ظریف ترین صنایع دستی اصفهان است. این هنر زیبا، نیاز به دقت، وقت و حوصله بسیاری دارد. گاهی در ساخت اجناس ظریف و زیبایی چون گوشواره و گل سینه از زرگران و میناسازان حرفه ای کمک گرفته می شود تا جلوه چند برابری داشته باشند.
خبر از : محمد رضا کلاهدوزان گزارشگرروزنامه اطلاعات در اصفهان